Yaşlar kurur; iniltiler durur; çukurlar dolar; yangınlar söner; mezarlar çöker; vîrâneler şenlenir... herşey bitti sanılır. Yalnız kitapların arasında hareketsiz duran, barut tozlarına benzeyen yazılar, hâtıralar kalır...
Ahmet Hikmet
(1080 - 1081)
Devlet-i Osmaniye ile Fransa beyninde Süleymân-ı Kânûnî devrinden itibaren samimi bir münasebet hâsıl olmaya başlamıştı. Bununla beraber iki hükûmet, Payitahtlarında siyasi münasebetlerini idare için sefir bulundurmaya lüzum görmemişlerdi. On Birinci asr-ı hicrîden itibaren Fransa’ya ara sıra sefirler gönderilmiş, fakat bu sefâretler pek az bir zaman imtidât eylemişti. On Üçüncü asır bidâyetlerine kadar Parise mühim olmak üzere birkaç sefir gönderilmişti. Bunlardan biri 1028 (1618 M) de Fransa’nın Dersaadet sefiri Mösyö Dösans’ın dûçâr-ı hakâret olmasından dolayı hem tarziye vermek, hem de Sultan Osmân-ı Sânî’nin cülûsunu ihbâr eylemek için Parise, On Üçüncü Lui nezdine sefir olarak gönderilen Hüseyin Çavuş idi. Daha sonra 1080 (1669) da Müteferrika Süleyman Ağa, 1132 (1721) de
Yirmi Sekiz Çelebi Mehmet Efendi, 1155 (1842) de Mehmed Efendi’nin oğlu Said Efendi, 1212 (1797) de Moralı Es-Seyid Ali Efendi sefâretle Parise i’zâm olunmuşlardı. Bu sefâretler Fransa’da Osmanlılar hakkında cârî fikirlerin mümkün mertebe değişmesine sebep olmuş, Fransa âsâr-ı edebiyesinde mühim tesirler bırakmıştı: Osmanlı sefirlerinin ziyaretleri münasebetiyle Osmanlılar hakkında eserler telif edilmiş, romanlarda ve tiyatrolarda Osmanlı hayatından bahs olunmuş, Osmanlı kıyafetleri teşhîr edilmişti. Paris muhitinde bu gibi tesirler bırakan sefâretlerden biri de, Köprülü Devrinde Müteferrika Süleyman Ağa’nın Paris sefâreti idi.
İhtirâz edecek ikinci haslet oldur ki gören sitâyişte bulunsun diyerek vaazında himmetin cemaatin feryâdu figânlarına ve şakk-ı siyâb ve çâk-ı girîbânlarına ve izhâr-ı vicdâniyetleri gibi efkâr-ı bâtınesine merbût olmamalıdır. Çünki bu misillü hâlât-ı reddiye dünyaya meyl ü muhabbetten neşet eder bu da
gafletten tevellüd eder. Belki himmetin halkı dâr-ı fenâdan dâr-ı bekâya ve isyandan tâate ve hırstan zühde ve buhldan sehâya ve şekten yakîne ve gafletten yakazaya ve gururdan takvâya ve âhireti sevdirip dünyâ-yı deniyeden el çektirmeye ve usûl-i ibâdeti talim etmeye ve Âllâhü Te’âlâ’nın kerem ve rahmetine mağrûr etmemek gibi nesâyıh-ı âliyeye ve mekâsıd-ı memdûhaya merbût olmalıdır. Zira tabâyı’-ı benî âdem bi-hasebi’l-gâlib şehrâh-ı şerîatten inhirâf ve marazât-ı İlâhiyeye muhâlefet ve ahlâk-ı reddiye ile iştigâle meyyâldir. Ve himem-i nâsa nazar eyle ki ne misillü şeye meyil ve ne gibi nesne kalplerine kıble olup âna teveccüh ederler ve ahlâklarına dikkat eyle ki havf ve recâdan hangisi galiptir, âna göre vaazü nasîhati icrâ eyle. Her kim ki kalbine havf galiptir recâya ve her kim ki recâ kalbine galiptir havf cihetine ircâ’ eyle, zamanımızda ise kulûb-ı nâsta recâ galiptir, bu sebepten anların kalplerine havf ve ru’b ilkâ eyle ki müstakilen Cenâb-ı Hakk’tan havf edip sıfât-ı bâtıneleri tegayyür ve muamelât-ı zâhireleri tebeddül ve tâate harîs olup me’âsîden rücû’ ve dergâh-ı samedâniye’ye teveccüh edeler, işte mev’ize bu vech üzre cereyân etmelidir. Herbir mev’ize ve nasihat bu vecihle cereyân etmedikçe kâil ve müstemi’ üzerine vebâldir. Üslûb-ı mezkûr üzre mev’izeyi icrâ etmeyen vâiz gûl ve şeytandır ki halkı şehrâh-ı kavîmden tarîk-i dalâlete sevk edip meğâk-i helâk-i hüsrâna dûçâr eyler. Binâenaleyh nâsa lâzım...
İhtirâz: Sakınma, çekinme.
Sitâyiş: Övme.
Şakk-ı siyâb: Elbiseleri yırtmak.
Çâk-ı girîbân: Yarık, yırtık yaka.
Merbût: Bağlı. Rabtedilmiş.
Buhl: Cimrilik.
Sehâ: Cömertlik.
Yakaza: Uyanıklık.
Dünyâ-yı deniye: Alçak olan dünya.
Nesâyıh-ı âliye: Yüce nasihatler.
Mekâsıd-ı Memdûha: Övülmüş maksatlar.
Tabâyı’-ı benî âdem: Âdem oğlunun tabiatleri, huyları.
Bi-hasebi’l-gâlib: Galip olduğu üzere.
Şehrâh: Şâhrâh; işlek, büyük yol. Cadde, ana yol; şaşırılması mümkün olmayan doğru ve açık yol.
İnhirâf: Bulunduğu yönden başka bir tarafa doğru meyletme, sapma, dönme.
Marazât-ı İlâhiye: İlâhî dert, belâ.
Havf ve recâ: Korku ve ümit
İrcâ’: Döndürme, geriye doğru çevirme.
Ru’b: Korku.
Sıfât-ı bâtıne: İçteki, gizli olan sıfatlar.
Dergâh-ı Samedâniye: Es-Samed olan Yüce Allâh’ın huzuru.
Me’âsî: Masiyetler, isyanlar, günahlar.
Mev’ize: Vaaz
Kâil: Söyleyen. Anlatan.
Müstemi’: İşiten
Gûl: Tenhâlarda ve karanlıkta korkudan insanın gözü önünde tecessüm eden muhavvıf hayâl: Gûlyabanî.
Kavîm: Doğru, dürüst
Meğâk-i helâk-i hüsrân: Helâk çukuru olan hüsran.
Eyyühe’l-Veled Tercümesi
Besbelli arı kovanı ne olduğunu henüz müşahede etmemiş olan Hümayûnfâl bu hayvanların ne maksatla oraya teraküm eylediklerini vezirden istizah ve istifsar edince Hacesteray dedi ki:
Padişahım! Bu hayvanlar cemiyet üzere taayyüş eder gayet nazif ve pak bir mahluktur. Bunların «Ya’sub» isminde bir beyleri olur ki bütün arılar âna tabidirler. Beyleri sairlerinden biraz daha büyücektir. Beyden ma’dâ cemiyetin her türlü umuruna nezaret edecek zabıtları da bulunur. Adeta Ya’sub bu halkın padişahı olup vüzerâ ve ümerâ ve yâverân ve çâvuşân mesabesindeki bendegânıyla umûr-ı cemiyete nezaret eder. Bu hayvanların beylerine...
ve zabıtlarına itaatleri ve her birinin kendi işlerinde intizam ve maharetleri muhayyir-i ukûldur. Evvela her deliği şekl-i müseddeste gayet muntazam gömeçler yaparak ba’de günegün çiçeklerden aldıkları maya ile «bal» denilen o şifalı macunu yaparlar. Bunların taharet ve nezafete riayetleri bir derecededir ki bal taharrîsi için gezip tozdukları yerlerde necaset misillü murdarlıklar ile ayaklarını ve kanatlarını mülevves etmemeye katiyyen mecbur olup her biri kovana avdet eyledikçe mahsus çavuşlar her taraflarını koklayarak nezâfetlerinde kusurları yok ise içeriye girmeye müsaade verirler. Şayet bir yerinde adem-i nezâfete delalet eder bir kusur hissolunur ise derhal ânı helâk ederler. Müfettişlerden birisi bu vazifede kusur edecek olur da kirli bir arı içeriye girmeye yol bulur ise Ya’sub derhal haberdâr olarak sâirlerine ibret olsun diye evvela dikkatsiz müfettişi sâniyen murdar...
gelen arıyı katleder. Rivayete göre ilk bina-yı saltanatı tesis eden Cemşid teşrîfât ve merâtib-i saltanatı ve vezâif ve umûr-ı devleti bu arılardan aldığı ibret üzerine tertip eylemiştir.
Vezirin bu izâhâtı üzerine padişah arı kovanını daha yakından temaşaya gidip filvâki bunların harekât ve sekenâtında olan intizama hayran kaldı. Cümlesi birer niş ile musellih oldukları halde kendi aralarında hiçbirisi diğerine silâh-ı taarruz çekmediği gibi hâriçten yuvalarına takarrub eden insan olsun hayvan olsun kendilerine taarruz etmedikten sonra ânları ilişik etmediklerinden mudakkikâne ve hakîmâne müşâhedâtının neticesinde padişah ile vezir arasında şöyle bir muhâvereye yol açıldı. Evvela Hümayûnfâl dedi ki:
- Arılardaki bu intizam benî âdemde olmak lazımgelir iken gariptir ki bunlar gibi insanların küçükleri büyüklerine riayet ve büyükleri...
küçüklerine merhamet ve cümlesi yekdiğerine muhabbet ve uhuvvet edeceklerine bilakis biri birini ızrâr ve teazzübde bulunur.
Vezir - Padişahım! Şu gördüğünüz hayvanların cümlesi tabiat-ı vâhide üzre halk edilmiş olduğundan bir insanın ahvâli diğerine benzeyemez. Evvela tıynet-i beşerde bir cibillet-i melekâne vardır ki yalnız ânın muktezâsına ittiba edecek olsa insan hakikaten meleklere layık bir masumiyet halinde bulunur idi. Halbuki insanda bir de vesvese-i şeytâniye vardır. Âna ittiba eyledikçe iblise numûne-nümâ-yı şeytanet olmak dahi insanın elinde olur. Bahusus nâsın ekserisi nefis ve hevasına tab’an tarîk-i şekâveti tercih etmekle insanlar meyânında akl u hikmetin mukteziyâtını tercih ederek insan-ı kâmil olanlar nadir görülür.
Hülâsa-i Humayunname - Mülahhıs: Ahmet Mithat Efendi
Bilhusus eşhas-ı muhtelife-i mütekasirenin tecemmuundan bir şahsiyet-i mahsusa vücuda getiren milletler için harp son derecelerde mecburidir. Nasıl olmasın ki. İki şahıs arasında tahaddüs eden bir mesele-i münazi-fiha için müracaat olunacak meraci' ve mehakim bulunduğu halde iki hükümet beyninde müteaddid nizaın hall ü faslı için onların fevkinde vicdandan başka bir mahkeme mevcut değildir. Ahkam-ı vicdaniyenin ise sevda-yı menfaate karşı alelekser ne derece zaaf ve fütur gösterdiği emsal vakası ile sabit olur.
Bir de harp alem-i medeniyetin hanümansuz olan vesait-i tahrîbiyesinden biri ve hatta birincisi olarak telakki edilmektedir. İki kuvvet-i mütehacime darü’l-harekatının kesb edeceği renge göre bâdi-i nazarda bu da bir fikr-i sahih zannolunur. Halbuki harp haddizatında muharrip değil bilakis muhafız-ı vesâit-i medeniyettir.
Bir mülkte derece-i lüzumu, bir vücudun kan deverân ve cereyân eden damarlara olan ihtiyacı nisbetinde bulunan turuk-ı muvasala, şimendifer, sefain-i bahriye vesair esbab-ı nakliye ile bilcümle vesait-i ümraniye hep harp fikriyle teh'iye ve ikmal edilir.
İki nokta beyninde tahdid olunacak Bertimor Yolu’nun sanayi ve ticaretle bahşedeceği suhûletten evvel sevkiyât-ı askeriye hususunda gösterdiği ehemmiyet nazar-ı itibara alınır.